1,055 Общее количество просмотров,  3 Просмотров сегодня

Үүммүт 2023 сыл — саха халандаарынан Дьөһөгөй сыла. Ил Дархаммыт бу сылы Өрөспүүбүлүкэҕэ Үлэ сылынан биллэрбитэ, онтон Хаҥалас улууһугар тыа хаһаайыстыбатын сыла биллэриллибитэ.Ол чэрчитинэн, тохсунньу 14 күнүгэр Хоточчуга кинигэ сүрэхтэниитэ-сыл бастакы бэлиэ тэрээһинэ буолла.
Сиэр атынан сиэллэрэр
Сур атынан субулдьутар,
Тура5ас атынан тэбиннэрэр
Буулуур атынан бур5атар,
Хара атынан хаамтарар
Дьөһөгөй Айыы куттаах
Тулхалдьыйбат туруктаах
Сылгыһыт буолар.
Биир дойдулаахпыт, үтүөкэннээх үлэһит, сээркээн сэһэнньит, олоҕун сылгы иитиитигэр анаабыт, сүүрүүк аттарынан дьарыктаммыт, ыччат наставнига, халыҥ аймах тулхадыйбат тумус туттар киһилэрэ — Василий Дмитриевич Матвеев туһунан оҕолоро кини аатын үйэтитэр ахтыылардаах, хаартыскалардаах бэртээхэй өйдөбүнньүк кинигэни бэлэх ууннулар.
Кинигэ кэрэхсэбиллээҕэ-оскуола оҕолоро чинчийэр үлэлэригэр Василий Дмитриевич аты айааһыыр дьоҥҥо тус бэйэтэ суруйан хаалларбыт сүбэлэрэ киирбиттэрэ буолар. Онон аты иитэр, сэргиир дьоҥҥо бу кинигэ көмө уонна күндү бэлэх, үтүө аргыс буолуо диэн эрэнэн, ааҕааччы киэҥ араҥатыгар ананан бэчээккэ тахсыбыт.
Кинигэ ааспыт үйэ олоҕун сырдатар,ол кэмҥэ олорон, үлэлээн ааспыт дьоммут туһунан ахтыллар буолан, история быыһык кэмин сырдатар диэтэхпинэ сыыспатым буолуо. Ханнык баҕарар историяны сэһэргиир кинигэ сүрэхтэниитэ — ахтыы киэһэтин курдук буолааччы, бу да тэрээһиҥҥэ мустубут дьон-сэргэ урукку кэми, ааспыты ахтан-санаһан, дуоһуйа сынньанан тарҕастылар.
Кинигэ таһаарар сүрдээх сыралааҕын бары билэбит, хас биирдии киһиттэн ахтыы хомуйар бэйэтэ туспа сыраны эрэйэр. Кинигэни хомуйан, таҥан таһаарбыт Матвеев Василий Дмитриевич уола Дмитрий Васильевич уонна кини кэргэнэ Зинаида Дмитриевна буолаллар.
Василий Дмитриевич Матвеев 1927 сыллаахха тохсунньу ый 13 күнүгэр Хаҥалас улууһун II Нөөрүктээйи нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэринэн «Бандьыыт Бааска» диэн ааттаах. Итинник ааттаммыта история быыһык кэмин санатар аат буоларын кинигэҕэ аҕа саастаах биир дойдулаахпыт Егоров Вячеслав Петрович ахтыытыгар сурулларынан маннык эбит. «Ол кыһын бандьыыт хамандыыра Боссоойко этэрээтэ Төхтүр дэриэбинэтин таһыгар оборуона оҥостон олорбут. Ону билэннэр Дьокуускай куораттан Байкалов аармыйата Төхтүргэ тахсыбыт. Ытыалаһыы буолбутугар үрүҥнэр куотар аакка түспүттэр. Аттарын миинэн Өктөм арыытыгар түспүттэр. Ол кэмҥэ Бааска күн сирин көрөр. Саалаах дьон дьиэҕэ көтөн түһэллэр. Ону дьиэлээхтэр «Оҕо төрөөтө, атын сиргэ барыҥ»диэн көрбүттэрин отой да истибэтэхтэр «Саллаат төрөөтөҕө»-диэн кэбиспиттэр. Итии чэй иһэн, аттарын уоскутан баран ааспыттар. Онон ол сыллары санатан Василий Дмитриевичка ити аат иҥэн хаалбыт.» -диэн ахтар.
Бу тэрээһиҥҥэ кинигэҕэ ахтыылары суруйбут биир дойдулаахтарбыт, аймах-билэ дьонноро мустан иһирэхтик ахтан аһардылар.
«Василий Дмитриевич Матвеев ханнык да үлэттэн толлубакка түһүнэн иһэрэ. 1942 сыллаахха атынан от оҕустара сырыттаҕына Саха АССР үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Сидорова Софья Петровна хайҕаабытын –алгыс курдук истэн санаабар тутан хаалбытым, диэн кэпсиирэ Василий Дмитриевич. 1972 сыллаахха мин университетка үөрэнэн, ветврач үөрэҕин бүтэрэммин Хоточчуга үлэлии кэлбитим. Ити сылтан сылгыһыттары кытта сүбэлэһэн баран, сылгыны үөс тардан астыыр ньыматын республикаҕа бастакынан киллэрбиппит»- диэн аҕынна Иван Гаврильевич Киприянов.
«Улааппытым кэннэ Хоточчу кэтэх сылгыларын барытын Василий Дмитриевичтыын иккиэйэҕин көрөр этибит. Ыһыахха сопхуос отделениета ат баайтарар этэ. Окко эмиэ биир звеноҕа киирэр этибит. 60 саастаах оҕонньорум биир саас алта соноҕоһу айааһаан салыннарбыттаах. Ол сылдьан, үлэтин кэпсиирэ: от оҕустарыыта, бааһынаҕа хаар типтэриитэ, далгычыакка бэрэбинэ таһыыта-барыта — ат үлэтэ буолара диэн. Кини кэпсиирин киһи күнү быһа истэ олоруох курдук буолааччы» — диэн сэһэргээтэ Николай Петрович Ефимов.
«Сайын аайы окко солбуллубат оҕустарааччы, суола-ииһэ эчи ырааһын! Оттуур сирдэрбит барыта тус-туспа ааттаахтар, ону барытын Баһылайтан билбиппит» — диэн аҕынна, эмиэ олоҕун сылгы иитиитигэр анаабыт Василий Афанасьевич Васильев.
«Василий Дмитриевич Матвеевы кытта өссө комсомол сэкиритээрдии сылдьан билсэн, кэпсэтэн элбэҕи билэриттэн олус сөхпүтүм. Ханнык баҕарар боппуруоһу ыллыктаахтык быһаарар кырдьаҕас этэ. Дойдутун, дьонун-сэргэтин, урукку-билиҥҥи олоҕу өйүгэр тута сылдьара, барытын саас-сааһынан кэпсээн биэрэрэ. Ытык кырдьаҕас, история кэрэһитэ, сир түннүгэ киһини кытта чугастык алтыспыппыттан дьоллоохпун» диэн кэпсээннээх буолла Раиса Давыдовна Черноградская.
«Ханнык баҕарар дойду, нэһилиэк үлэҕэ-хамнаска сатабыллаах, иллээх-эйэлээх дьиэ кэргэннээх, дойдутугар, дьонугар-сэргэтигэр бэриниилээх киэн туттар дьонноох буолар. Биир оннук киһинэн биһиги нэһилиэккэ мындыр өйдөөх, барыга-бары дьоҕурдаах, үтүө-мааны майгылаах, дьоҥҥо-сэргэҕэ холобур буолар олоҕу олорон ааспыт Матвеев Василий Дмитриевич буолар» диэн ахтыытын саҕалаата уонна балай эмэ элбэҕи сэһэргээтэ Владимир Ефимович Егоров уонна түмүгэр норуот ырыатын ыллаан доллоһутта.
«Улаатан үлэһит буолан баран, 1979 сыллаахха Хоточчуга биригэдииринэн ананан үлэлээбитим. Онно Василий Дмитриевич сылгыһыт этэ. Эдэр сылгыһыттарга Варламов Николай Николаевичтыын — II наставниктыыллара, сүүрүк аттары баайаллара. Кинилэр үлэлиир кэмнэригэр сылгы ахсаана да элбэҕэ, сылгы ортотунан 800-тэн тахса төбө буолара. Кулун деловой тахсыытыгар үрдүк көрдөрүүлэри ситиһэллэрэ» -диэн ахтар Тамара Ивановна Яндреева. Манна ыраах Мыандалаҕа, Дьаҥылга, Улуу сыһыыга үлэтинэн бара сылдьыбытын, Василий Дмитриевич Сындыыс диэн боруода аҥардаах атын мэҥэстибитин туһунан ахтан дьону-сэргэни күллэрдэ.
«Баһылай оҕонньор олус киэҥ көҕүстээх, дьоҥҥо-сэргэҕэ куруук сүбэ-ама биэрэ, хайгыы сылдьар киһи этэ. Арыт итэҕэһи-быһаҕаһы көрдөҕүнэ олус кыыһырбакка, аргыый наллаан: “Итинник гынарын сатаммат, аныгыс сырыыга сыыһаҕын көннөрүммэтэххинэ атыннык кэпсэтиэм, өйдөөтүҥ дуо?” -диэччи. Ол эрэн, ханнык баҕар түгэҥҥэ куруук көмөлөһөр этэ» диэн аҕынна Александр Михайлович Слепцов.
«Биһиги убайдыы-бырааттыы уолаттар, оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан совхозка 5 сыл тухары сайыҥҥы сынньалаҥмытыгар от үлэтигэр 3 ыйы быһа үлэлиирбит. Баһылайы кытта онно чугастык алтыһан үлэлээбиппит. Акка олоро сылдьара харахпытыгар билигин да баар» — диэн оҕо сааһыттан бииргэ алтыспыт, үлэни өрө туппут дьонун туһунан Александр Викторович Егоров бэрт иһирэхтик кэпсээтэ.
«Аан бастаан Хоточчуга учууталлыы кэлэн баран, олохтоохтор наһаа иллээхтэрин, бэйэ-бэйэлэригэр өрүү көмөлөһөн олороллоруттан, түмсүүлээхтэрин сэргии көрбүтүм. Үлэни өрө туппут туруу үлэһит дьоннордоох нэһилиэк. Маннык эмиэ дьоҥҥут аатын үйэтитэн кинигэ таһааран иһэргит бэрт буолуо этэ» диэн сүбэлээтэ мустубут дьоҥҥо Римма Сергеевна Слепцова.
Кинигэ сүрэхтэниитэ иккис түһүмэҕэр аймахтара, оҕолоро, сиэннэрэ бэрт иһирэхтик санаан ыллылар. Оҕо баар буолан дьоллоохпут, оҕо баар буолан ааппыт ааттанар. Кырдьык даҕаны, ону аҕаларын, эһэлэрин, убайдарын, абаҕаларын, күтүөттэрин, аҕа кыннын Матвеев Василий Дмитриевич туһунан саҥа кинигэ күн сирин көрбутэ туоһулуур.
«Өйдүүбүн ээ, 1950 сыллаахха убайым Бааска Мэҥэ-Хаҥаластан кэргэн сүктэн кэлбитин. Ахсынньыга, наһаа тымныы ыйга, субан сүөһүнү кыстата диэн Нөөрүктээйигэ үлэлии кэлбит 3 кыргыттартан биирдэстэрэ Акулина Афанасьевна Тихонова этэ. Сарсыардаттан кийиити кэтэһэн таһырдьа сыарҕа тыаһын иһиллии тахсарым, дьиэҕэ киирдэхпинэ түннүк мууһун уулларан көрөөрү ытыспынан соторум. Убайым Бааскалаах кэлбиттэригэр таһырдьа тахсан сэргэҕэ аттарын баайалларын кэтэһэн, кийиит кыыс хасаанка сыарҕаттан түһэригэр наһаа маанытын сөҕө көрбүтүм. Эчи кырасыабайыын! » –диэн Василий Дмитриевич тастыҥ убайын кыыһа Дьокуускай куораттан Елизавета Егоровна Варламова ахтар уонна наһаа нарын куолаһынан мустубут дьоҥҥо ырыа ыллаан эйээртэ.
«Баһылай эдэр эрдэҕиттэн ахтыыбынай эбит, нэһилиэгэр хомсомуол сэкиритээрэ. Бэл сааһыран да баран түөлбэлэринэн кэнсиэргэ кыттара. Наһаа элбэх ырыа тылын билэрин сөҕөр этим. Хантан ити барытын нойосуус билэҕин диэтэххэ, онтон араадьыйа диэн баар дии, диэччи. Үгүс кэпсээннээх, киһи сэҥээрэн истэр сэһэннээх буолара. Сахалыы кинигэни, номохтору сөбүлээн ааҕара, библиотекаттан куруук кинигэ уларсара. Аны аахпыт айымньытын кэпсиирэ, ырытара, мөккүһэрэ. Нэһилиэкпит историятын үөрэтэргэ кини көмөтө олус улахан» диэн ахтар тастыҥ убайа, Дьөгүөр аччыгый кыыһа Александра Егоровна Винокурова.
Бу кинигэҕэ библиотекарь идэлээх улахан кыыһа Маргарита Васильевна Кириллина библиографическай ыйынньык курдук, аҕата хас сыллаахха төрөөбүтүн, ыал буолбутун, ханна хас сылтан үлэлээбитин, ханнык аттар ханна, хаһан миэстэлэспиттэрин, ааттарыгар тиийэ, наҕараадаларын ыйан туран, 2011 сыллаахха суруйан хаалларбыта кинигэҕэ киирбит. Кини кэргэнэ Руслан Дмитриевич Кириллин аҕа кыннын ахтан-санаан ааһаары, тохсунньу томороон тымныытыттан толлубакка, Дьокуускайтан улахан кыыһын Татьянаны кытары кэлэн элбэҕи сэһэргээтилэр.
Бу дьоро киэһэҕэ Петр Пестерев Баһылай саамай сөбүлээн ыллыыр «Үрүмэччи маҥан ата» ырыатын, ону таһынан норуот ырыатын ыллаан дьон-сэргэ сэҥээриитин ылла. Култуурабыт үлэһиттэрэ кыргыттара: Анастасия Ефимова, Евдокия Заболоцкая — кэрэ куоластарынан ыллаан тэрээһини тупсардылар. Кинигэ сүрэхтэниитин олохтоох библиотека үлэһитэ Лира Яндреева иилээн-саҕалаан ыытта.
Ити курдук, дьоһун олоҕу олорбут, үлэни өрө туппут, сылгыны олоҕун аргыһа оҥостубут биир дойдулаахпыт Матвеев Василий Дмитриевич-Бандьыыт Бааска туһунан оҕолоро тэрийбит остуол хотойорунан астаах үөллээх, ырыа-тойук аргыстаах кинигэ сүрэхтэниититтэн мустубут дьон астынан, дуоһуйа сэлэһэн тарҕастылар.

Сурукка тистэ Хоточчу олохтоох библиотека үлэһитэ Л. Яндреева.