1,784 Общее количество просмотров,  1 Просмотров сегодня

Олунньу 13 күнэ— сахалартан бастакы тыл үөрэхтээх учуонай, уhулуччулаах сырдатааччы, саха маассабай суругун-бичигин төрүттээччи, сахалыы тылынан бастакы үөрэх кинигэлэрин суруйбут, бэчээттэтэн таһаарбыт Семен Андреевич Новгородов төрөөбүт күнэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ыйааҕынан сылын аайы бу күн Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнэ бэлиэтэнэр. Бу дьаЬал Саха Республикатын бастакы Президенэ Михаил Ефимович Николаев ыйаа5ынан 1996 сыллаахха олохтоммута.

Семен Андреевич Новгородов Чурапчы оройуонугар төрөөбүтэ. Якутскайга реальнай училищены бүтэрэн баран, Петроградка 1913 сыллаахтан университекка үөрэммитэ. Онно кини Илиҥҥи омуктар тылларын кичэйэн үөрэппитэ. Үөрэнэр кэмигэр саха тылын анаан үөрэппитэ, фольклору хомуйбута уонна саха суругун олохтообута. Бастаан 1917 с онтон 1922 сыллаахха кини Бастааҥы сурук-бичик диэн буквара, онтон Ааҕар кинигэтэ бэчээттэммиттэрэ.. Оскуолаҕа ити кинигэлэринэн сахалыы үөрэнэн барбыттара. Сотору балачча элбэх хаһыат, сурунаал, учебник, уус-уран айымньылар бэчээккэ тахсан испиттэрэ. Республика үрдүнэн үөрэҕэ суох улахан дьону үөрэхтээһин үлэтэ тэнийбитэ. Оччолорго үгүс киһи, оскуолаҕа үөрэммэккэ сылдьан эрэн, сахалыы ааҕар, суруйар буолтара. Оннук киһини халлаан суруксута диэн ааттыыллара. Семен Андреевич, университеты бүтэрэн баран, саҥа үлэлээн иһэн, Ленинградка 1924 сыллаахха 32 саастааҕар эмискэ ыалдьан өлбүтэ. Кини алфавита 1929 с. диэри туттуллубута.

Быйыл төрөөбүт тыл, сурук-бичик күнүгэр Улахан Аан модельнай библиотеката “Аан-Аартык” култуура киинин кытта  улахан дьоҥҥо  “Сахалыы дьыктаан-2021”, “Мин тылым-мин киэн туттуум”, “Ийэ тыл этигэн хомуһа” уонна 5-с кылаас оҕолоругар “Саха төрүт аһа-үөлэ” диэн тэрээһиннэри ыытта.

Сахалыы дьыктааҥҥа тылы таба суруйууга сыыһа суоҕа үөрдэр  онтон сурук бэлиэтигэр 1-2 сыыһа баара. Ол аата биһиги төрөөбүт тылбытынан сөпкө саҥарар, кэпсэтэр, суруйар эбиппит. “Бастыҥтан бастыҥ суруксут” ааты Гаврильева Айталина Гаврильевна ылла. Кини былырыыҥҥы дьыктаан суруйуутугар эмиэ бу анал аакка тиксибитэ. “Бастыҥ суруксутунан” Апросимова Валентина Михайловна, Пудова Татьяна Егоровна буоллулар. Черемкина Римма Александровна, Макарова Анна Александровна, Карпова Антонина Павловна, Алексеева Марфа Ивановна “Үчүгэй суруксут” анал ааты ыллылар.

Олунньу 12 күнүгэр “Мин тылым-мин киэн туттуум” диэн саха тылын алпаабытын, литературатын, историятын, биллэр дьоммутун, саха худуоһунньуктарын хартыыналарын билиигэ өй оонньуутун тэрийбиппит. Манна “Кыымчаан” уонна “Кэнчээри” диэн ааттаах  хамаандалар кыттыыны ылбыттара. Кыттааччылар бары да билиилэрэ киэҥ эбит. Арай саха алпаабытын билиигэ эрэ ыарырҕаттылар. Түмүккэ “Кыымчаан” хамаанда бастаата. Кыттааччылар сахалыы иһиттэринэн наҕараадаланнылар.

Быйыл 3-с төгүлүн “Көмүлүөк” эбээлэр түмсүүлэрин кытта 5-с кылаас оҕолоругар “Саха төрүт аһа-үөлэ” диэн библио-кухня тэрийдибит. Манна үрүҥ ас састаабын, хайдах оноьулларын, киһиэхэ туһатын туһунан оҕолорго кэпсээтибит . Анна Александровна Макарова оҕолорго күөрчэх туһунан кэпсээтэ, хайдах ытыйалларын көрдөрдө. Кылааска сааһынан саамай кыра  Шалеснай Стас, ытыкка хаалбыт күөрчэҕи сиэн дьоллонно. Марфа Ивановна Алексеева алаадьы туһунан билиһиннэрдэ, алаадьы араастарын сырдатта. Оҕолор библио-кухняны олус сэҥээрдилэр, бэйэлэрэ Марфа Ивановнаны кытта буһарбыт минньигэс алаадьыларын күөрчэҕи, иэдьэгэйи, суораты, сүөгэйи кытта сиэн астыннылар.

Төрөөбүт тыл, сурук-бичик күнүгэр “Ийэ тыл этигэн хомуһа” диэн айар куттаах биир  дойдулаахтарбытын кытта истиҥ, иһирэх көрсүһүү буолла. Көрсүһүүгэ хоһоонньуттарбыт хомоҕой хоһооннорун аахтылар, ырыа буолбут хоһооннорунан ылбаҕай ырыаларын ыллаатылар. Айар куттаах дьоммут бары да кэриэтэ хоһоонноругар хастыы да ырыалаах эбиттэр. Тахсан эрэр суруйааччы Туяра Федорова-Тууйа биир дьоҕурдаахтарыгар бэйэтин кинигэлэрин бэлэх уунна. Хас биирдии бэриллибит боппуруоска чопчу эппиэттээн, бэйэ-бэйэни кытта билсэн, айар дьоҕурдарын сыаналаһан, сүбэ-ама бэрсэн, көрсүһүүнү минньигэс тордунан түмүктээтибит.

Поделиться: